Saturday, April 30, 2016

Việt Nam nguy cơ thành ‘thiên đường’ dự án ô nhiễm - Báo Vietnam net

Việt Nam nguy cơ thành ‘thiên đường’ dự án ô nhiễm

 “Việt Nam có lẽ như đang rất thành công để trở thành “thiên đường” của những dự án ô nhiễm”, ông Đỗ Thiên Anh tuấn, Chương trình Giảng dạy kinh tế Fulbright chia sẻ.
Nhiều ngành ô nhiễm đổ vào Việt Nam
Nhắc đến những đại dự án thép như Formosa ở Hà Tĩnh, ông Đỗ Thiên Anh Tuấn, Chương trình Giảng dạy kinh tế Fulbright cho rằng, chắc chắn không dễ đầu tư sang các nước có những tiêu chuẩn cao về môi trường.
Chẳng hạn như Úc, dù có nguồn quặng sắt lớn nhất thế giới nhưng nước này không khuyến khích và chào đón những dự án thâm dụng tài nguyên, gây ô nhiễm môi trường. Nếu phải tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn môi trường và chuẩn xả thải đi cùng với nhiều loại thuế và phí môi trường “cao ngất”, các hoạt động sản xuất kinh doanh gây ô nhiễm sẽ không thể hiệu quả và buộc đóng cửa hoặc di dời ra nước khác.
“Với những tiêu chuẩn môi trường lỏng lẻo, Việt Nam có lẽ như đang rất thành công để trở thành “thiên đường” của những dự án ô nhiễm”, ông Đỗ Thiên Anh Tuấn nhận định.
ô nhiễm môi trường, dự án formosa Hà tĩnh, khu công nghiệp. tác động môi trường

Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương đang tiến hành một nghiên cứu về giảm thiểu tác động môi trường của đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam. Nghiên cứu sơ bộ cho biết, ngày càng có nhiều dấu hiệu FDI trong các lĩnh vực gây nhiều ô nhiễm đầu tư vào Việt Nam như dệt, da giày, hóa chất…
Kết quả thu hút thời gian qua cho thấy, 67% DN FDI đang hoạt động ở VN là thuộc ngành sản xuất có giá trị gia tăng thấp; công nghệ thấp; tiêu thụ nhiều năng lượng và khả năng phát thải cao…
Đặc biệt, từ năm 2010 trở lại đây, các dự án “khủng” có vốn của Trung Quốc (tính cả Đài Loan, Hồng Kông) dồn dập vào Việt Nam, từ loạt dự án ngấp nghé “tỷ đô” trong lĩnh vực sợi, nhuộm, dệt may ở Quảng Ninh, cho đến sắt thép gần 10 tỷ USD ở Hà Tĩnh, sản xuất giấy bao bì ở Bình Dương vốn 1 tỷ USD…
Đáng chú ý từ năm 2014 đến nay, để đón đầu cơ hội từ Hiệp định đối tác kinh tế chiến lược xuyên Thái Bình Dương, các dự án FDI nói chung và của Trung Quốc nói riêng ào ạt đổ vào sợi, nhuộm, dệt may, hình thành những khu công nghiệp dệt may quy mô “khổng lồ”.
Trước làn sóng này, cuối năm 2015 Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã phải lên tiếng cảnh báo. Trong văn bản gửi đến các địa phương, Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho rằng các khâu sản xuất nhuộm, dệt nhuộm ở những khu công nghiệp này có nguy cơ ô nhiễm môi trường cao. Cơ quan này đề nghị các địa phương cần cân nhắc kỹ khi thành lập các khu công nghiệp dệt may.
Môi trường là không thể đánh đổi
Theo đánh giá của Bộ Khoa học và Công nghệ, chỉ có 5% DN FDI có công nghệ cao, 80% có công nghệ trung bình, còn lại 14% là sử dụng công nghệ thấp.
TS Nguyễn Mạnh Hải, Trưởng ban Chính sách dịch vụ công, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương cho rằng nếu DN sử dụng công nghệ tốt thì khả năng gây ô nhiễm môi trường ít hơn, hệ thống xử lý chất thải, nước thải, khí thải cũng sẽ tốt hơn. Và ngược lại, dự án sử dụng công nghệ thấp thì khả năng tiêu dùng năng lượng lớn hơn, rủi ro ô nhiễm môi trường tất nhiên sẽ cao hơn.
“Hầu hết DN ở các nước phát triển hơn đầu tư vào nước kém phát triển hơn thường sử dụng công nghệ thấp hơn ở nước họ. Đó là một thực tế khách quan. Nhưng nếu công tác quản lý tốt thì khả năng kiểm soát công nghệ họ sử dụng, hạn chế tác động xấu tới môi trường cũng tốt hơn”, TS Nguyễn Mạnh Hải chia sẻ.
Song, ông Nguyễn Khắc Kinh, Chủ tịch Hội Đánh giá tác động môi trường Việt Nam cho rằng hiện Bộ Khoa học và Công nghệ vẫn chưa có văn bản nào quy định rõ ràng công nghệ nào là lạc hậu không được đầu tư vào VN, công nghệ nào là không lạc hậu. Bộ KH&CN mới chỉ có quy định về máy móc, trang thiết bị cũ nhập vào Việt Nam mà thôi.
“Câu hỏi của tôi là “nghèo” thì có nhất thiết là phải “ăn bẩn” giống như câu chuyện vệ sinh an toàn thực phẩm không?” - Ông Đỗ Thiên Anh Tuấn trăn trở khi nhắc đến những đại dự án có nguy cơ hủy hoại môi trường sống.
TS Nguyễn Mạnh Hải, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương khẳng định: “Không nên đánh đổi môi trường lấy những lợi ích trong ngắn hạn! Bởi vì môi trường là điều rất quý giá”.
Theo TS Nguyễn Mạnh Hải, những vấn đề liên quan đến ô nhiễm môi trường thường rất khó khắc phục, có những hậu quả gần như không khắc phục được, hoặc phải mất nhiều chi phí và trong một thời gian rất dài.
“Trong các dự án đầu tư, chúng ta thường không đánh giá hết được cái giá phải trả cho môi trường nếu xảy ra ô nhiễm. Đến khi xảy ra rồi mới thấy hậu quả có thể lớn đến chừng nào”, TS Nguyễn Mạnh Hải lưu ý.
Những dự án FDI lớn chỉ có thể tốt nếu như vấn đề môi trường được kiểm soát chặt chẽ. Do đó, TS Nguyễn Mạnh Hải cho rằng, những dự án lớn có khả năng gây ô nhiễm phải rất cẩn trọng vì trong giai đoạn đầu thường chưa biểu hiện nhiều. Càng về sau khi quy mô sản xuất tăng lên, khả năng gây ô nhiễm ở những dự án ấy càng nhiều hơn.
Điều này đòi hỏi khả năng kiểm soát, khả năng khắc phục những sự cố liên quan đến môi trường ngay từ khi mới phát sinh là rất quan trọng. Quan trọng hơn cơ quan quản lý cần kiểm soát chặt từ khâu phê duyệt, chấp nhận dự án với những đánh giá tác động môi trường một cách nghiêm túc, tuân thủ thực sự đầy đủ các qui định về pháp luật môi trường. Đôi khi những dự án nhỏ hơn, lợi ích kinh tế dường như ít hơn nhưng bảo vệ môi trường tốt hơn thì về dài hạn lại là những dự án có lợi ích kinh tế cao hơn những dự án lớn mà nguy cơ ô nhiễm cận kề.
“Tôi nghĩ không nên đánh đổi vấn đề môi trường lấy bất cứ điều gì trong ngắn hạn để đảm bảo phát triển bền vững”, TS Nguyễn Mạnh Hải khẳng định.
Hà Duy

Ý đảng cộng sản Việt Nam: Kệ mẹ lòng dân!!


Ý đảng cộng sản Việt Nam: Kệ mẹ lòng dân!!

http://danlambaovn.blogspot.com.au/2016/04/y-ang-cong-san-viet-nam-ke-me-long-dan.html#more


Nguyễn Hùng, Trần Hoài Nam (Danlambao) - Những ngày đầu của tháng Tư “đen” năm 2016 ngư dân vùng Hà Tỉnh đánh bắt ven biển gần khu vực đại dự án “quả đấm” thép của đảng cộng sản Việt Nam: Formosa (liên doanh giữa các cấp lãnh đạo đảng, nhóm lợi ích xuất thân từ thành phần con ông cháu cha của giai cấp đảng và tập đoàn Tàu Đài, Tàu cộng) đột nhiên thấy một hiện tương chưa từng xảy ra trong lịch sử nước Việt Nam: cá “tự tử”.

Hàng chục tấn cá tự dưng chết hàng loạt với xác cá, một số đã phân rã và số khác mới chết trôi dạt vô bờ. Lúc đầu ngư dân và dân chúng địa phương vui như trở cờ, nhớ lại những ngày của tháng tư năm 1975 cộng sản miền Bắc nhuộm đỏ cả miền Nam, bà con sống trong vùng nhà máy “quả đấm” thép Formosa rất phấn khởi, hồ hởi, tưởng đây là quà mừng “giải phóng 30 tháng Tư” của Bác Hồ Chí Minh tặng không cho dân vùng mình, và có lẽ cũng là chút quà mọn của bác Nguyễn Phú Trọng-trẻ-lại (cải lão hoàn đồng) được đảng “bầu” tiếp tục nắm giữ chức đảng trưởng (Tổng Bí) tặng ăn mừng cho bà con dân Hà Tỉnh, vùng cái nôi của đảng cộng sản và sinh sản ra nhiều đời Tổng Bí Thư đảng cộng sản. 

Nhưng cá chết (tự tử, bị thương do cắn nhau- lời tuyên bố của một quan cộng sản tại Thừa Thiên- Huế) trôi dạt vô bờ càng ngày càng nhiều, cả xác của chim biển cũng xuất hiện cạnh những con cá chết, và những người dân ăn những cá đánh bắt từ vùng này cảm thấy có hiện tượng bị ngộ độc, điển hình là ở huyện Phúc Trạch, tỉnh Quảng Bình có 20 người phải tới bệnh viện cấp cứu vì ăn các loại hải sản nghi bị nhiễm độc, và tại huyện Quảng Trạch cũng có khoảng 200 thực khách được mời tới dự tiệc khai trương của một nhà hàng bị trúng độc sau khi ăn các món hải sản.

Cá chết trôi dạt vô bờ biển xung quanh khu vực nhà máy “quả đấm” thép Formosa do đảng ưu đãi bảo trợ được dân chúng phát hiện từ ngày 06/04/2016. Những ngày tiếp sau đó hiện tượng cá “tự tử” đại tràng tại Hà Tỉnh lan đến các tỉnh vùng biển kế cận: Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế. Trong khi nước biển vùng cửa biển Lăng cô Huế được xét nghiệm chứa chất kim loại nặng vô cùng độc hại Chrome cao gấp 9 lần mức an toàn cho phép (con số 9 lần là từ phát ngôn của quan cộng sản nhưng con số thực sự cao gấp bao nhiêu lần hơn con số 9 lần thì không ai biết được- bí mật của đảng cộng sản Việt Nam) thì các ngài quan chức Bộ (ăn hại) Môi Trường lại bào do thủy triều “đỏ” (Cộng sản?) gây ra!! Nếu nước biển tại một vùng biển cách xa khu nhà máy “quả đấm” thép Formosa hơn 200km chứa lượng kim loại nặng tiêu biểu là Chrome cao gấp 9 lần mức độ an toàn cho phép, sau khi đã được làm loãng với khối lượng khổng lồ nước biển dài 200km, thì tại khu vực có nhà máy “quả đấm thép” Formosa số lượng các chất kim loại nặng cực độc cao biết chừng nào - hàng ngàn hàng vạn lần?

Đây đích thực là một thảm họa ô nhiễm các hóa chất vô cùng độc hại chưa từng xảy ra trên thế giới, không chỉ khoanh vào một vùng rộng chu vi vài km mà kéo dài hằng trăm cây số rông không biết bao xa cách bờ biển, bao trùm hầu như toàn bộ vùng biển Trung Phần Việt Nam từ Hà Tỉnh đến Đà Nẵng tính đến ngày hôm nay, và rồi sẽ lang xa hơn xuống vùng biển Nha Trang, Bình Thuận, Bình Tuy, Bà Rịa, Vũng Tàu…

Trong khi tình hình 4 tỉnh miền Trung đang hứng chịu một thảm họa không chỉ xảy ra tại một địa phương nhỏ mà cả vùng bờ biển miền Trung và sẽ là đại thảm họa cho cả nước không chỉ vài ngày mà sẽ kéo dài không biết đến bao giờ với nguồn xuất phát từ việc xả thải vô tội vạ số lượng khổng lồ hóa chất độc hại ra vùng biển trong khu vực Vũng Áng của khu nhà máy “quả đấm thép” (Hưng Nghiệp) Formosa, ngày 22/04/2016 (18 ngày sau thảm họa ô nhiễm hóa chất cực độc tại Hà Tỉnh), Tổng Bí Thư/Chủ tịch đảng cộng sản Việt Nam lại dẫn bộ sậu cán bộ đảng viên CS trung ương từ Hà Nội đến tham quan và khen thưởng tập đoàn Formosa về tiến độ xây dựng khu nhà máy gang thép tại Vũng Áng. Tổng bí Trọng đã phớt lờ khu vực biển Vũng Áng và các tỉnh kế cận Hà Tỉnh những nơi người dân đang điêu đứng vì thảm họa ô nhiễm do chính nhà mày “quả đấm thép” Formosa tại Vũng Áng gây ra. Không những chỉ Tổng bí Nguyễn Phú Trọng đến Formosa cổ động tinh thần và bao che cho tập đoàn Formosa, mà cả một đoàn hùng hậu gồm toàn tướng lãnh quân đội của đảng tuy đang học tập đào tạo cấp chỉ huy cao cấp trong quân đội cũng đến thăm nhà máy để ủng hộ tinh thần (làm nước) cho tập đoàn sát nhân môi trường Formosa vào ngày 15/04/2016. 


Như vậy ý đảng cộng sản Việt Nam đã rõ ràng, đảng đã trả lời thẳng không vòng vo về câu hỏi của ngài phó giám đốc đối ngoại Chu Xuân Phàm của tập đoàn Formosa Tàu: “Chọn nhà máy thép hay chọn cá, chỉ chọn một trong hai”

Đảng cộng sản Việt Nam, qua hành động của Tổng Bí Thư/Chủ tịch đảng Nguyễn Phú Trọng, nhất quyết chọn “quả đấm thép”, giết cá.

Hằng ngàn tấn “Quả đấm” thép do Formosa sản xuất đã có Chủ tịch nước là đại tướng công an Trần Đại Quang và cả trăm ngàn công an tay sai của đảng sẵn sàng tiêu thụ.

Ý của đảng cộng sản Việt Nam đã rỏ: kệ mẹ lòng dân, quyết chí ăn thép không ăn cá.

Dân muốn ăn cá không ăn thép, chết ráng chịu, bề gì trước sau cũng bị chết không toàn thây dưới “quả đấm thép” của lực lượng công an Việt cộng, chết vì ăn cá nhiễm hóa chất kim loại nặng thì được toàn thây!! 

Đảng cộng sản Việt Nam!

Đi chết đi! 

Để cá tôm sống lại!
Để dân Việt tồn tại!

Ngày 30/04/2016

Thursday, April 21, 2016

Cá quý hiếm chết dọc bờ biển miền Trung: Do Tàu phá môi trường biển?

http://www.baomoi.com/ca-quy-hiem-chet-doc-bo-bien-mien-trung-do-trung-quoc-pha-moi-truong-bien/c/19183699.epi

Cá quý hiếm chết bất thường dọc bờ biển miền Trung khiến dư luận đặt ra nghi vấn có thể do Trung Quốc cải tạo đảo trái phép ngoài Biển Đông.
Cá quý hiếm chết dọc bờ biển miền Trung
Những ngày gần đây, hiện tượng cá biển chết dạt trắng dọc bờ biển miền Trung khiến các ngư dân hoang mang. Lần đầu tiên cá trôi dạt vào bờ xuất hiện vào ngày 7/4 tại vùng biển Kỳ Anh (Hà Tĩnh).
Đến ngày 10/4, nhiều ngư dân xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình đã phát hiện cá chết rải rác. Liên tiếp mấy ngày sau đó, người dân ở vùng biển các huyện Bố Trạch, Lệ Thủy, TP Đồng Hới… của tỉnh Quảng Bình cũng phát hiện cá chết bất thường nổi trên mặt nước và vương vãi khắp bờ biển. Đặc biệt, hôm 14/4, cá chết với số lượng ước tính hàng chục tấn.
Và đến nay thì vùng ven biển Thừa Thiên - Huế cũng xuất hiện cá biển chết hàng loạt.
Ca quy hiem chet doc bo bien mien Trung: Do Trung Quoc pha moi truong bien? - Anh 1
Nhiều loài cá được người dân nuôi ở hồ nuôi ven biển xã Lộc Vĩnh, huyện Phú Lộc (Thừa Thiên - Huế) chết trắng, dạt bờ. Ảnh: Đắc Đức.
Tại xã Bảo Ninh, TP Đồng Hới (Quảng Bình), các ngư dân cho rằng, đây là hiện tượng chưa bao giờ thấy. Ông Nguyễn Trường Sơn, một ngư dân lão luyện cho biết: "Lượng cá chết dạt vào bờ chỉ là số rất ít so với lượng cá chết trôi nổi ngoài biển. Các loài cá bị chết đa số nằm ở tầng nước sâu, có giá trị cao như: Cá mú, cá hồng, cá hanh, cá ong, cá đuối... Đến con cá nằm ở tầng đáy, thi thoảng mới câu được một vài con, giờ thì nổi trắng bụng cả".
Tại xã Lộc Vĩnh (Phú Lộc, Thừa Thiên - Huế), ngư dân cũng phát hiện nhiều loại cá như chình, đuối, vẩu… chết ngập cả bãi biển. Ông Nguyễn Xuân Thảo (57 tuổi, thôn Phú Hải, xã Lộc Vĩnh) không thể nào lý giải được hiện tượng này. Nhiều loài sinh sống ở đáy biển và rất khó đánh bắt, nay cũng chết dạt bờ.
Ông Lê Công Minh, Chủ tịch UBND xã Lộc Vĩnh cho biết, tình trạng cá chết xảy ra từ ngày 14 đến 18/4, nằm rải rác trên bờ biển trải dài gần 20 km do xã quản lý. Trong số cá chết do dân gom nhặt, có nhiều loài sống cách xa bờ.
Trước đó, hồi tháng 3/2015 tại bờ biển Hà Tĩnh cũng xuất hiện hàng chục tấn sò lông, ốc biển ở vùng biển Hà Tĩnh chết không rõ nguyên nhân, bị sóng đánh dạt vào bờ.
Khoảng tháng 9/2015, hàng nghìn con hải sâm đã dạt vào bờ biển ở thị trấn Thuận An, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên – Huế. Hiện tượng này cũng đã xảy ra ở Phú Quốc, Kiên Giang. Đây là loại có giá trị kinh tế cao.
Do Trung Quốc cải tạo đảo ở Biển Đông?
Hàng loạt những sinh vật biển quý hiếm bị chết bất thường trôi dạt vào bờ, những hiện tượng này chưa từng thấy khiến dư luận đặt ra nghi vấn có thể là do Trung Quốc đang cải tạo trái phép ở Biển Đông nên gây ra sự xáo trộn sinh vật biển.
Ông Nguyễn Việt Hùng - Chi cục trưởng Chi cục Bảo vệ Môi trường (thuộc Sở Tài nguyên Môi trường Thừa Thiên - Huế) từng xác nhận rằng: "Việc cải tạo của con người ở ngoài Biển Đông chắc chắn có ảnh hưởng tới sinh vật biển. Cụ thể như thế nào thì cần nghiên cứu cụ thể hơn".
Ca quy hiem chet doc bo bien mien Trung: Do Trung Quoc pha moi truong bien? - Anh 2
Trung Quốc đã cải tạo tại đảo Phú Lâm - thuộc quần đảo Hoàng Sa, Biển Đông có thêm một sân bay, khách sạn, thư viện, năm tuyến đường chính, hệ thống điện thoại di động và một đài truyền hình vệ tinh.
Theo TS. Lê Đình Mầu – Viện phó Viện Hải dương học Nha Trang (Khánh Hòa) cho rằng: “Việc cải tạo của Trung Quốc ở ngoài Biển Đông chắc chắn có ảnh hưởng tới sinh vật biển của Việt Nam bởi gây ra sự xáo trộn ở biển, ảnh hưởng tới hệ sinh thái, tập quán sống của các loại. Từ đó ảnh hưởng tới sinh vật biển”.
Ông Vũ Đình Đáp – Nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III (thuộc Bộ NN&PTNT) cũng khẳng định, hàng loạt hiện tượng lạ xảy ra ở vùng biển của Việt Nam có liên quan tới Trung Quốc.
PGS.TS Nguyễn Chu Hồi cho hay: "Nếu Trung Quốc không dừng hoạt động khai phá và bồi đắp các bãi cạn thì thiệt hại còn tiếp tục tăng. Kéo theo là việc khai thác các loài đang có nguy cơ tuyệt chủng cũng như khai thác hải sản quá mức và mang tính hủy diệt, hủy hoại hay xâm hại các hệ sinh thái ở vùng biển quan trọng này của thế giới. Trung Quốc phải chấm dứt những hành động xâm hại tới năng suất và đa dạng sinh học của các vùng biển trong Biển Đông từ việc làm sai trái của mình".
TS. Chu Tiến Vĩnh – Nguyên Tổng cục phó Tổng cục Thủy sản thẳng thắn: "Rõ ràng việc Trung Quốc cải tạo trái phép hàng loạt đảo ở ngoài Biển Đông gây ảnh hưởng mọi mặt tới Việt Nam, không chỉ về mặt an ninh quốc phòng mà còn cả môi trường, đời sống sinh vật biển cũng chịu nhiều tác động nặng nề. Nó làm phá vỡ tất cả các rặng san hô, phá vỡ tất cả đời sống của sinh vật biển ở Biển Đông".
Bảo An (Tổng hợp)

Saturday, April 16, 2016

HÀNH HƯƠNG PO RIYAK: Bút ký Inrasara

HÀNH HƯƠNG PO RIYAK

http://inrasara.com/2016/04/16/inrasara-hanh-huong-po-riyak/

(Ghi chú thêm: Vùng biển nay gọi là Biển Sơn Hải, nơi nhà máy điện hạt nhân đảng Cộng Sản Việt Nam dự trù cho tập đoản Rosatom của Nga xây dựng với chi phí trên 10 Tỷ  Đô la Mỹ vay toàn bộ với lãi suất thương mại tử 5-10%.  /năm http://danlambaovn.blogspot.com.au/2012/07/rosatom-dom.html )

Bút Ký [Vấn đề Po Riyak. bài 4]
NguyenHung-29-2-2016.03[Photo Nguyễn Hùng]
Thuở xà lỏn, mỗi đầu năm Cham lịch, tôi hay theo mẹ đi Nau Yang ở Bingun Ia Ralong Giếng Nước Ngàncách palei cũ về hướng biển nửa cây số. Trẻ con biết thế nào là đầu năm, cứ đến mùa đỉnh nắng, là tôi mình trần chạy theo mẹ. Mẹ la: nắng thế này mà mi cứ đòi. Nhưng thế nào rồi mẹ cũng quăng cho tôi cái áo.
Mẹ bước nhanh, tôi càng nhanh hơn. Để kịp xem múa đạp lửa, sau đó được trái chuối chấm với bỏng nếp, thêm miếng cùi dừa nữa.
Vậy thôi. Chiều, tôi theo đám bạn đi lễ Rija Nưgar ở đầu làng.
Rija Nưgar là lễ đầu năm Cham lịch, tại mọi làng Cham, không kể Cham Awal hay Cham Ahier. Sau đó mới tới bao nhiêu cuộc lễ ăn theo khác. Rồi không hiểu tại sao riêng mỗi palei Chakleng tôi Nau Yang Po Riyak trước lễ trọng đại này.
Văn học Cham khái luận do nhà Tri thức in lần ba (2015, tr. 81-82):
“Truyền thuyết kể, Po Riyak, người xứ Bicam Tánh Linh thuộc, thuở bé thông minh, đạo đức, ít chú tâm đến chuyện gia đình mà chỉ lo công tác xã hội. Lớn lên, nhận thấy đất nước bị lâm nguy, dân lành đau khổ, người sang Mưkah (Mecca, đúng ra là Kelantan, nhưng Cham cứ cho là Mưkah) học bùa thiêng với quyết tâm sẽ trở về cứu quốc. Ở Mecca, Người tâm sự hết với Thầy hoài bão của mình và được Thầy thương tình truyền dạy cho mọi bùa phép thần thông. Sau đó, mặc dù nhiều lần Thầy can ngăn (do gặp năm kị tuổi Người), Người vẫn lén lên đường trở về Tổ quốc.
O brei wơk daung nưgar pađiak hatai o bik bican
Không cho trở về cứu quốc, lòng dạ nóng như thiêu

Gần đến bờ biển quê hương, biển động mạnh khiến chiếc thuyền của Người bị một cơn sóng lớn đánh chìm. Người Cham nghĩ sự cố xảy ra do lời nguyền rủa (vì không nghe lời Thầy) của Thầy được ứng nghiệm:
Gru hatơm nau di ia ikan cabbauh
Nau di glai ula cauh, rimaung bbơng raung talang
Thầy rủa: đi đường biển thì bị cá đớp
Đi đường rừng thì bị rắn cắn, cọp tha

Người mất. Dân làng lập đền thờ Người. Nhưng sau đó Người lại sống dậy. Nhìn thấy quê hương tan nát, đời sống dân tộc khốn khổ, buồn lòng, Người lên núi sống rồi lấy vợ người Kơho làng Rapat và có được hai người con gái xinh đẹp”.
Lịch sử ghi thế. Còn Cham đâu có nghĩ đơn giản vậy. Các Po Champa chưa bao giờ chết cả, mà nau mưrup hóa thân về trời.
Với Cham, “lịch sử chuyển thành huyền thoại, truyền thuyết” bởi vì, “í niệm về thời gian – không gian (thế giới khách quan) không phải bao giờ cũng rõ rệt và tỏ ra là cần thiết trong thói quen tư duy của người dân Đông Nam Á” (Nguyễn Tấn Đắc) nói chung, Cham càng không chừa.
Thế nên ngày tháng năm sinh và cả nơi sinh của các Po không được người Cham đặt thành một vấn đề quan trọng cần phải suy cứu cho tới nơi tới chốn. Po Klaung Girai có thể sinh ở Parik, Kraung, chớ gì riêng Chakleng quê tôi. Miễn nhân cách Người, sự nghiệp của Người luôn giữ được nét độc đáo và đặc sắc, mãi mãi là nguồn cảm hứng cho các sáng tác văn học hay cho mọi tưởng tượng bay bổng.
Giai thoại [hay huyền sử] quan trọng hơn sự kiện lịch sử là thế. Nó chính là “dòng suối tiềm ẩn bên trong” mang đầy ý nghĩa sử tính mà “chối đi con người sẽ cảm thấy thiếu một cái gì và dân tộc sẽ thiếu đi mối dây ràng buộc thiêng liêng rồi sẽ đi tới chỗ băng hoại”. Nói như thế không phải chúng ta từ chối những truy tìm mang tính lịch sử – sự kiện mà là chúng ta chỉ chối bỏ “óc duy sử chỉ chấp nhận hiện tượng bên ngoài” mà không nhìn nhận những gì tồn tại ngoài nó.
Phần Po Riyak, mảnh thì từ Bình Thuận lên núi vùng Lâm Đồng sống mai danh ẩn tích, mảnh nữa đã “chết” thật. Ngài biến thành cá ông giạt về phơi mình bãi biển Vĩnh Trường thuộc Sơn Hải ngày nay. Muk Buh được báo mộng, bà con Cham qua chỗ ông nằm làm lễ hỏa táng “ông”, thế rồi hằng năm cứ xuống mảnh đất đó cúng tế.
Kể rằng, thời Nhà Nguyễn, khi vua Gia Long kinh lí ngang qua thấy cả khối người Cham tế lễ giữa trời, dừng lại hỏi, mới hiểu chuyện. Nhà vua xuống chiếu cho xây ngôi đền để Cham có chỗ mát mà ngồi, chứ lâu nay bà con cứ giữa nắng Phan Rang, mà lễ, mà khấn coi cũng tội.
Tây đến, kháng chiến lan rộng, cái đền nhỏ bé lọt thỏm giữa bụi cây rậm rạp được Việt minh tranh thủ làm nơi ẩn trú, bị Tây dở phá đi, chỉ còn mỗi cái nền. Cham tiếp tục đến mảnh đất thiêng ấy cúng tế. Sau đó, dù Tây có đi Mỹ có lại, Cộng Hòa đi Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa đến, cứ thế. Mãi khi Nhà nước ta lên Dự án Nhà máy Điện hạt nhân Ninh Thuận 1.
Thì có chuyện.
Mảnh đất rộng cả mẫu không rào không rãnh bị người Việt địa phương lấn làm đầm tôm, rồi chạy Sổ Đỏ, nghĩ bụng biết đâu mình được đền bù giá cao. Đường nhựa chuẩn bị cho Dự án. Rồi khu định cư mới được dựng lên. Máy ủi với tàu thăm dò. Đường dây điện trung thế và hạ thế. Po Riyak cứ teo dần để hôm nay đọng lại chưa tới sào đất. Cả cây Kayo to lớn mà bà con tranh thủ bóng mát hay đặt mâm lễ vật cúng, cũng đã bị bứng đi đâu rồi. Po Riyak chỉ còn trơ trơ mấy mảnh đá ong nhỏ rải rác đây đó, làm chứng tích.
Po Riyak-KM-00
[Lùm chùm-lé là miếng đất hiện nay Po Riyak ở, 2016 – Photo Kiều Maily].
Năm 2011 Inrajaya chạy xe xuống đất Po Riyak lấy ảnh tư liệu. Mấy tấm ảnh tuổi đời chưa lấy gì là cao ấy, không dưng trở nên quý như vàng, không ít bận hân hạnh lên báo… quốc tế.
Po Riyak-Jaya-01-Thon
[Thôn Vĩnh Trường của người Việt, xưa là nơi Po Riyak ngụ, 2011 – Photo Inrajaya].
Po Riyak-Jaya-02-Bien
[Biển Po Riyak đang được thăm dò, 2011 – Photo Inrajaya].
Po Riyak-Jaya-03-Khu Dinhcu
[Khu tái định cư, 2011 – Photo Inrajaya].
Mùa hè năm ấy, đợi cho bà con hành lễ về hết, tôi một mình chạy xe ngược xuống với Po. Ngồi một mình, ở đó. Bên này là làng mạc, bên kia là bãi cát, với trước mặt là mênh mông biển sóng. Tôi muốn thu vào tầm mắt mình toàn cảnh đất Po Riyak, và thâu nạp vào tâm mình những xung động tình cảm, khi đối mặt với bấp bênh của ngày mai.
Tôi ngồi, với bóng chiều đang xuống. Tôi thấy mình tan chảy ra và trôi đi. Tôi nghe palei Cwah Patih cạnh đó, palei Ia Li-u trên này và cả palei Chakleng quê tôi trôi đi. Trôi đi cùng Po Nai lẫn núi Chà Bang tuổi trẻ tôi mấy bận đi lạc.
Hai năm sau, tôi chạy xe xuống bãi cát Po Riyak lần nữa, xem có cảm giác gì đặc biệt nữa không? Không gì cả, ngoài cảm nhận về cái chết một vùng đất, một nền văn minh, một dân tộc. Ở một tương lai vô định, nhưng không còn bao xa.
Trích Minh triết Cham, nhà xuất bản Tri thức, 2016:
“Cham không quen ghi chép, không quen cất tư liệu, rất thiếu tinh thần thủ kho.
Câu chuyện. Anh Mạnh ở Cwah Patih kể chuyện liên quan đến mảnh đất thờ Po Riyak ở Vĩnh Trường – nơi Dự án Nhà máy Điện hạt nhân Ninh Thuận 1 sắp xây dựng. Sau Rija Nưgar 2015, bà con xuống Vĩnh Trường sớm để phát quang khoảnh chùm-lé nơi [nghe đồn] có Hòn Đá Linga tượng Po Riyak; được một hồi mà chẳng thấy chi. Thế là bà con đành “thỉnh” hòn đá tạm về cạnh đường mòn, hành lễ.
Đó là chuyện thực, chuyện đời mới gay.
Kể rằng một số người Việt địa phương bảo họ đã từng thờ Cá Ông sát cạnh nơi bà con Cham thờ Po Riyak. Có vị còn nói như đinh đóng cột rằng, mảnh đất đó thuộc của họ, chứ không riêng gì của Cham. Cắc cớ và tréo ngoe thế. Cả mẫu đất nay bị ép chỉ còn chưa đầy sào. Từ cụ già đến con nít Cham biết chắc mảnh đất đó là sở hữu của mình, cả hơn chục palei Cham liên quan đều đến mảnh đất thiêng cúng kiếng mỗi năm. Ai cũng biết thế, nhưng làm sao cãi? Và lấy gì chứng thực?
Sử liệu – không, chuyện kể – không, hồ sơ (sử liệu hiện đại) cũng không nốt.
Trong khi để chứng thực một vùng [mảnh] đất nào đó thuộc về mình, cần:
Sử liệu, nghĩa là tài liệu cổ, của mình và người ngoài viết về nó. Ở đây, Po Riyak không có được đặc ân đó.
Chuyện kể, bởi nếu chỉ biết bám vào sử liệu, ta thành duy sử mất; thế một dân tộc chưa có chữ viết hay chưa có truyền thống chép sử thì sao? Chuyện kể cần thiết là vậy. Mảnh đất sở hữu càng nhiều câu chuyện kể về mình càng tốt. Từ người già đến trẻ con đều biết đến chúng. Po Riyak ở Vĩnh Trường khuyết chuyện kể của/ về mình, đã dựa hơi vào Damnưy Po Riyak.”
Dẫu sao, đó vẫn là cách độc đáo nhưng đầy sơ hở của Cham.
Đại tự sự grands récits hay tự sự chủ đạo master narratives là những chuyện kể mà một nền văn hóa hay một dân tộc tường thuật và tin vào. Nó tạo nên tâm thức cộng đồng và duy trì sức mạnh của một nền văn hóa hay một dân tộc.
Nhà thơ Nguyễn Đức Tùng kể trong một cuộc họp với thổ dân da đỏ Canada, đại diện chính quyền tuyên bố vùng đất ở đó thuộc quyền sở hữu nhà nước. Vị trưởng lão hỏi: – Nếu đất đai là của quý ngài, thì quý ngài có câu chuyện nào kể lại cho chúng tôi nghe không? – Không có! Thế là vị này liền đọc một câu chuyện bằng thơ liên quan đến sinh hoạt của người da đỏ hàng trăm năm trước, bằng tiếng địa phương, để chứng minh rằng vùng đất đó là của họ. Dù bằng chữ viết hay truyền miệng, những câu chuyện bao giờ cũng sống lâu hơn cả trong lòng chúng ta, lưu giữ ở đó ánh sáng của mặt trời đã tắt.
Thời hiện đại, ngán nhất là thiếu ảnh tư liệu Cham đang hành lễ. Bởi mới đây thôi, ta cũng không có miếng nào gọi là lưu hồ sơ để làm chứng. Năm ngoái, tôi có dặn Inrajaka đi lễ cùng bà con, Jaka quên béng đi. Lại lo đi Nau Yang ở Chakleng. Nhưng Po Riyak Chakleng làm sao có thể gánh vác nổi sứ mệnh của Po Riyak nguyên bản!
Chiến tranh mất an ninh, đầu thập niên 50, Po Riyak được palei Chakleng thỉnh về cúng kiếng tại làng mình, và được dân làng xem như Thần Tri Thức, nên người Chakleng không còn xuống nơi cũ hành lễ nữa. Po Riyak đã thành Thần Làng của palei. Thế nên bà con ở đây lễ báo ông/ bà Thần trước, sau đó làm lễ Rija Nưgar không có chi là sai nguyên tắc tâm linh cả.
Rija Nugar-2016-4-7-M-02
[Po Riyak hóa thân thành Thần Tri Thức ở Chakleng, 2016].
Còn Po Riyak ở dưới kia, thì sao?
Chính phủ Pháp [thực dân], chỉ vì một địa phương nhỏ không chịu, đã buộc phải dẹp chương trình một nhà máy điện hạt nhân; còn ta thì sao? Nên chăng ta suy nghĩ lại, gìn giữ bảo tồn khu vực văn hóa tâm linh quý báu và độc đáo, vừa làm đẹp lòng bà con Cham, và cả người Việt cũng thuận tiện cúng kính, thậm chí còn có thể phát triển du lịch, làm giàu thêm cho văn hóa địa phương.
Nếu bà con chấp thuận dời đi, phần đất [mà có chỉ thuần túy là đất đâu!] cả mẫu kia có được bồi thường không? Và bồi thường thế nào cho xứng?
Còn dời, dời về đâu?
[Nghe nói, sau khi đồng ý [ai đồng ý?] dời Po Riyak đi để dành đất cho Dự án, các vị chức sắc Văn Lâm muốn Po về Bàu Ngứ, còn Cwah Patih và các palei khác thì mong Po về trụ cạnh làng người Việt Hòa Thủy, thích ứng với tinh thần biển của Po hơn. Vậy thì Po sẽ qua đâu?]
Ai, cơ quan nào có thể trả lời thỏa đáng ba câu hỏi thiện chí này?
Rija Nưgar vừa qua, nữ thi sĩ Kiều Maily đã hòa cùng bà con đi Lễ Po Riyak, để bật ra bài viết ngắn với ngổn ngang tâm trạng cùng bao nhiêu ảnh tư liệu quý.
“Kiều Maily: LỄ PÔ RIYAK, LINH THIÊNG MÀ TRẦN TỤC
Ngày 13-4-2016, sáng tinh mơ.
Tôi hòa cùng bà con Chăm xe máy xuống Vĩnh Trường, Sơn Hải, nơi dư tính đặt Nhà máy Điện hạt nhân Ninh Thuận 1, làm lễ. Lễ Pô Riyak hằng năm của Chăm. Tôi mang theo máy ảnh, chuyện dĩ nhiên và đương nhiên. Nhà báo mà!
Ngay khi tới nơi, vừa lấy máy ảnh ra khỏi balô chưa kịp bấm miếng nào, thì một bác công an xã địa phương với vài anh em nghe nói trong ban an ninh chạy đến, vây quanh tôi.
– Không được quay hay chụp ảnh tại đây, một anh nói.
À, No pictures! Tôi hiểu.
Tôi hỏi các anh làm ơn cho biết lý do tại sao? Bà con Chăm đến làm lễ tại nơi thờ phụng tổ tiên mình mà, tổ tiên tôi nữa, sao lại bị cấm hay phải xin phép.
Các anh nói qua loa là trên lệnh thế.
– Chị thông cảm và hiểu cho chúng tôi.
Lại chuyện thông cảm, lạ quá.
Này nhé! Thứ nhất, đây là nơi mà ông bà tổ tiên tôi chôn nhau cắt rốn, là nơi bà con Chăm lặn lội vượt đường dài đến làm lễ cầu an mỗi đầu năm. Lễ Thần Sóng Pô Riyak của chúng tôi. Ai biết bao giờ là bao giờ. Ba, bốn, bảy thế kỉ nữa không chừng… mãi tận hôm nay.
Nữa nè, đây là lễ nghi văn hóa tâm linh, phong tục tập quán ngàn đời, chúng tôi lễ và chúng tôi ghi hình kỉ niệm, có gì là sai ở đây. Để con cháu chúng tôi còn biết lễ này có tồn tại nữa chớ, đúng hôn?
Lẽ các anh phải cảm ơn tôi mới phải, vì hình ảnh kia sẽ lưu lại chẳng những cho Chăm thôi, mà cho cả dân tộc Việt Nam anh chị em nữa. Đoàn kết dân tộc là thế, chứ có ý đồ gì xấu xa ở đây. Bà con người Chăm chúng tôi đã chịu thiệt thòi quá nhiều rồi, chúng tôi nghĩ mình làm phải thì làm, còn vấn đề to lớn quốc gia đại sự khác chúng tôi có hiểu đâu.
Lễ này đã có từ ngàn xưa rồi, đâu phải mãi bây giờ. Thời bình mà, có gì phải phép tắc.
Tôi nói, hay các anh có cái gì sai, thành ra sợ sệt. Chứ bà con Chăm chúng tôi không làm gì sai cả. Cá nhân tôi chụp, quay cũng chả có gì là sai trái.
– Đừng cấm cản nhau là hay nhất, tôi kết thế.
Các anh nói, nếu tôi cần tư liệu gì các anh sẽ cung cấp.
– Tôi có cả khối nè, các anh cần thì tôi cho. Nhà báo mà, sao tôi phải dùng tư liệu người khác, trong khi mình có sẵn.
Ôi, buổi lễ linh thiêng mà phải đi “cãi nhau” với các anh thì long mình giảm đi tính linh thiêng không phải là ít.
Nhưng, biết làm sao bây giờ…”
Buồn không?
Cuối năm ngoái, Thục Quyên [trí thức tranh đấu cho môi sinh, trong đó có Dự án về ĐHN Ninh Thuận], qua trao đổi thư từ, chị bảo vừa đọc bài về Po Riyak trên Champaka. Bài viết cho chị cái cảm tưởng Po Riyak không khác mấy so với tục thờ Cá Ông của người Việt miền Trung. Vậy thì có gì đáng nói đâu. Trong khi lễ cúng Po Riyak của Cham khác tục thờ Cá Ông của Việt xa ít nhất cũng ngàn dặm, chứ không ít.
Tôi chưa đọc bài này, tuy thế nếu bài nghiên cứu cho người đọc [trình độ cao] như chị Thục Quyên cái cảm nghĩ như vậy, thì khá lạc rồi còn gì.
Cuối tháng 2-2016, anh Nguyễn Hùng [một trong ba vị thảo kháng thư về Điện hạt nhân] làm cuộc hành hương [đen] về vùng đất Po Riyak. Gặp nhau lần đầu, dù lòng tôi dường đã nguội lành, nhưng cái nhiệt của anh như muốn đốt cháy tôi trở lại. Tuy thế, anh đã không tiếp cận được với ngài, mà chỉ có thể đứng xa xa mà ngó, mà chụp, quay. Anh qua Việt Nam hơi sớm.
Tiếc không!
Po Riyak-NgHung-29-2-16
[Nguyễn Hùng trên đường thăm Po Riyak, 2016 – Photo Nguyễn Hùng].
Anh chưa được biết Cham có đến mấy Po Riyak. Ngay Po Riyak nguyên bản cũng đã phân thân làm đôi: Po Ong Pô Ông và Po Muk Pô Bà. Po Ong tại vị nơi “chính chủ”, cách bờ biển khoảng 50 mét. Còn Pô Muk dời cư về vùng đất phía Bắc, cách Po Ong hơn ba cây số.
Tại sao? Đơn giản lắm, chiến tranh mất an ninh hoặc do đường xa cuốc bộ mỏi, bà Cả làng đương đi nghỉ mệt, rồi – có thể lắm – mỏi quá không thể tiếp tục hành trình, mới nghĩ ra vụ này. Chủ nghĩa tùy tiện Cham mà, chuyện lớn chả ngán thì ngán gì ba cái lẻ tẻ. Thế là, bà con ơi, hay ta để cho quý ông khỏe chân hơn đi xuống dưới ấy, ta cứ lễ ở đây cũng được rồi. Ba năm thành lệ…
Dẫu sao khu đất Po Riyak nguyên gốc vẫn là thiêng liêng nhất.
Năm ngoái, đoàn người đông đến 300 từ các palei Cwah Patih, Katuh, Ram, Pabblap đi xuống lễ bị “vấn đề” an ninh, mới qua Po Muk cúng tế đỡ. Năm nay, số người giảm xuống còn hai phần, tuy thế bà con vẫn quyết hành hương đến mảnh đất thiêng cho kì được, dù trước đó trên chỉ duyệt cho phép chục người không quá.
Po Riyak-KM-03
[Lễ Po Riyak tại Po Ong: Po Riyak chỉ còn là mấy cục đá ong, 2016 – Photo KM].
Po Riyak-KM-05
[Phần trên của ngôi đền đang nằm trong lùm chùm-lé, 2016 – Photo KM].
Po Riyak-KM-06
[Bà con Cham cứ lễ, 2016 – Photo KM].
– Sao bảo chỉ được mươi người mà đến hơn hai mươi?
– Ừ, thì đường xa, thầy tế già cả cần kẻ thồ đi; còn hành lễ thì không thể thiếu lễ vật phải nhờ đến người chuyên… Chi mà khó khăn dữ hén!
Còn lại, bà con dừng ở Po Muk cúng tế.
Ginang, Baranưng mai tani… Trống Ginăng, Baranưng mang về đây
Biyen, Tiaung mai tani… Điệu Biyền, Tiong sẵn có đây…
Ni, ita tamia… ni, ita dauh… Nào ta cùng múa… này ta cùng hát
Po Riyak-KM-08
[Và múa hát, 2016 – Photo KM].
Thơ Inrasara:
Văn hóa Champa là văn hóa đùa vui
Chịu chơi cả trong đau khổ
.
Baigaur, mùa Rija Nưgar 2016.
Bài viết liên quan:
  1. Vấn đề Po Riyak. bài 2- Từ chuyện Po Riyak khu vực Dự án ĐHN, nghĩ về chứng thực một vùng đất
  2. Vấn đề Po Riyak. Bài3- Kiều Maily: LỄ PÔ RIYAK, LINH THIÊNG MÀ TRẦN TỤC
  3. Vấn đề Po Riyak. bài 1- LỄ CÚNG PO RIYAK – THẦN SÓNG
  4. Thơ Đổi mới, hành trình chuyển một hướng say
  5. Inrasara: Nguyễn Quang Hưng, vượt qua hoảng loạn, hành hương tìm lại bản thể mình